این مقاله در پاسخ به دو مقالۀ «آسیب‌ها و چالش‌های مفهومی قانون حمایت از شرکت‌ها و مؤسسات دانش‌بنیان» و «آسیب‌شناسی قانون حمایت از شرکت‌ها و مؤسسات دانش‌بنیان از منظر سازوکارهای اجرایی» نوشته‌ی سیما رفسنجانی‌نژاد نگاشته شده است.

علی‌رغم اهمیت والای قانون حمایت از شرکت‌ها و موسسات دانش‌بنیان در نظام حقوقی مرتبط با حوزه علم و فناوری؛ این قانون با چالش‌های اجرایی متعددی روبه رو است. این چالش‌ها نیازمند بازنگری جدی در اجرای قانون و تغییر دیدگاه‌های مربوط به این حوزه است. این تغییر دیدگاه اگرچه فرآیندی زمان‌بر است؛ اما نمی‌توان به دلیل ایجاد ثبات در فرآیندها از آن غفلت ورزید.

قانون شرکت‌های دانش‌بنیان می‌تواند قلب سیستم حقوقی کشور در توسعه فناوری و نوآوری باشد، از جمله دلایل اهمیت این قانون، این است که زمینه مشارکت نهادهای بازیگر و نظام‌مند نمودن قوانین حمایتی کشور از توسعه فناوری و نوآوری را فراهم کرده است. این قانون به دلیل برخی چالش‌های نظری و عملی، نتوانسته است کارکرد مورد انتظار را برآورد سازد؛ اما پتانسیل‌های مربوط به این قانون فراتر از وضعیت فعلی آن است. در بخش اول مقاله به بررسی چالش‌های مفهومی و قانونی و در بخش دوم به چالش‌های اجرایی قانون حمایت از شرکت‌ها و مؤسسات دانش‌بنیان خواهیم پرداخت.

امروزه بحث اقتصاد دانش‌بنیان در کشور بسیار داغ شده است و تقریباً هر سازمان یا نهادی یک دفتر یا یک کارگروه اقتصاد دانش‌بنیان برای خود ایجاد کرده‌اند و در حال بحث هستند که این اقتصاد چیست و برای ورود به آن چه‌کاری می‌توان انجام داد؟ قانون حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان نیز تأکید کرده‌است که باید به این بنگاه‌ها توجه خاصی نمود و همچنین حمایت‌های ویژه‌ای نظیر معافیت‌های مالی، مالیاتی، گمرکی و غیره را برای آنان پیش‌بینی کرده است. طبق تعریفی که در این قانون آمده‌است، بنگاه‌های دانش‌بنیان همان بنگاه‌های با تکنولوژی برتر و باارزش افزوده بالا هستند. به‌عبارت‌دیگر، بنگاه‌های دانش‌بنیان آن دسته از بنگاه‌هایی هستند که کالایی را که تولید می‌کنند، ارزش‌افزوده و قیمت نهایی کالای آن عمدتاً متأثر از دانشی‌است که در آن نهفته است نه مواد اولیه و سایر هزینه‌ها. مثلاً یک دارویی که سایرین نمی‌توانند تولید کنند و بنگاهی با کسب یک دانش تخصصی آن را تولید می‌کند و قیمت نهایی آن بسیار بیشتر از هزینه‌ای است که برای مواد فیزیکی تشکیل‌دهنده آن صورت می‌گیرد. تأکید و تمرکز بر این بنگاه‌های دانش‌بنیان و قرار دادن آن‌ها به‌عنوان مرکز اصلی اقتصاد، هدف اساسی مدافعان اقتصاد دانش‌بنیان است. بدین ترتیب ارزش‌افزوده این بخش عمدتاً حاصل دانش است. این بنگاه‌ها برای اینکه بتوانند به چنین مرتبه‌ای دست پیدا کنند نیازمند درجه بالایی از تحقیق و توسعه حداقل بالای ۵% درآمد خود هستند و نیروی انسانی ماهر و تحصیل‌کرده باکیفیت بالای علمی زیادی نیاز دارند و باید بتوانند دانش را در انحصار خود نگه‌دارند. به یک معنا این‌ها بنگاه‌های عمدتاً Hi-Tech هستند.