تبدیل تالاب میقان به کانون ریزگرد

چکیده

در سال‌های اخیر کاهش سطح رطوبت تالاب میقان، باعث شده حوضه تالاب میقان به بزرگ‌ترین منبع تولید ریزگرد در استان مرکزی تبدیل شود؛ به‌طوری‌که منشأ 70 درصد گردوغبار داخلی استان، تالاب میقان است. به دلیل بالا بودن میزان ریزگردها، شهر اراک از ابتدای سال 95 تا اواسط مردادماه، 58 روز ناسالم به لحاظ آلودگی هوا را پشت سر گذاشته است. به نظر می‌رسد این روند در آینده، نگران‌کننده‌تر باشد به‌خصوص که این ریزگردها همراه با ترکیبات سولفات سدیم هستند و تأثیرات غیرقابل جبرانی بر محیط‌زیست و سلامت افراد در استان مرکزی و استان‌های همجوار خواهند گذاشت. دلایل متعددی باعث شده است که تالاب میقان به کانون فرسایش بادی تبدیل شود، بخشی از دلایل خشک شدن تالاب مربوط به عوامل طبیعی و خشک‌سالی است اما سهم عوامل انسانی در خشک شدن تالاب بسیار بیشتر از عوامل طبیعی بوده است.

واژگان کلیدی

تالاب میقان، اتاق فکر استان مرکزی، ریزگرد، داود آباد.

مقدمه

تالاب میقان در استان مرکزی و در 15 کیلومتری شمال شرقی اراک و جنوب غربی داوود آباد قرار گرفته است که شامل دریاچه با سه جزیره در وسط، قسمت کویری و دشت‌های اطراف می‌شود. این تالاب دارای ویژگی‌های بوم‌شناختی خاصی است؛ ازجمله اینکه سالانه تعداد زیادی از پرندگان مهاجر را در خود جای می‌دهد که در میان آن‌ها بعضی از گونه‌های نادر و حمایت‌شده مانند درنا دیده می‌شوند که تعداد زیادی از آن‌ها توسط افراد سودجو شکار می‌شوند. علاوه بر پرندگان، گونه‌های پستانداران، آرتمیا و انواع جلبک آب شور از دیگر جانداران تالاب و محیط اطراف آن هستند. این تالاب دارای بزرگ‌ترین منبع سولفات سدیم در کشور است که شرکت املاح معدنی ایران حق برداشت از معادن تالاب را اخذ کرده است.

با توجه به افت طبیعی سطح آب زیرزمینی در حوضه میقان و در پایین‌دست، جبهه آب شور در حال پیشروی به سمت آب شیرین است. بنابراین نه‌تنها آب‌های شیرین آبخوان دشت دامنه‌ای شور می‌شود بلکه در فصول خشک سال آب شور بالا آمده و خاک را نیز شور می‌کند و خاک مرغوب این مناطق، به شوره‌زار تبدیل خواهد شد و پدیده ریزگردها را تشدید خواهد کرد. خاک پوک و حساس به فرسایش آبی و بادی شده و باعث فرونشست منطقه و تشکیل فروچاله می‌شود.

علل خشک شدن تالاب

1. احداث چاه‌ها و بندهای خاکی

حوضه آبی میقان 550 هزار هکتار هست که در سال 1342 در این حوضه 130 حلقه چاه وجود داشته است اما در سال 1387 آمار چاه‌های این حوضه، به 4000 حلقه چاه مجاز و غیرمجاز رسیده است. همچنین از اواسط دهه 70 تا اواسط دهه 80، تعداد 272 بند خاکی بدون مطالعه کافی و تحت عنوان آبخوان‌داری و آبخیزداری در حوضه آبریز تالاب احداث شده است. با احداث این بندها، آبخیزداری از اهداف اصلی خود یعنی کنترل فرسایش و رسوب خارج شد و به سمت کارهای تغذیه مصنوعی و مهار سیلاب با اجرای بندهای خاکی با ارتفاع بیش از 5 متر و حتی در بعضی حوضه‌ها بالای 10 متر سوق پیدا کرد. به‌طوری که امروزه مردم و مسئولین استان، آبخیزداری را با تغذیه مصنوعی و مهار سیلاب در پشت بندها می‌شناسند. بنابراین لازم است آبخیزداری همان رسالت اولیه خود یعنی اجرای عملیات کنترل فرسایش و رسوب را دنبال کند.

2. فعالیت‌های صنعتی در حوضه تالاب

در حوضه میقان، فعالیت‌های صنعتی از جمله چاه‌های جذبی شهرک‌های صنعتی خیرآباد، ایبک آباد، شهرک صنعتی اراک و سایر شهرک‌ها و آب برگشتی از اراضی کشاورزی که دارای مواد شیمیایی از قبیل کود و سم هستند و چاه‌های جذبی خانگی روستاها و همچنین کودهای دامی دامداری‌ها و مرغداری‌ها به آبخوان هدایت می‌شود که باعث آلودگی تالاب می‌شود. از سوی دیگر تنها منبع تأمین‌کننده آب تالاب میقان در فاصله اردیبهشت تا اوایل آبان ماه پساب تصفیه‌خانه فاضلاب شهر اراک است که با توجه به اینکه فاضلاب شهرک‌های صنعتی به‌ویژه شهرک صنعتی ایبک آباد با فاضلاب شهر اراک مخلوط می‌شود باعث شده است که فلزات سنگین ورودی به تالاب به‌ویژه سرب افزایش پیدا کند.

3. توسعه نامتقارن ویلاسازی و تغییر کاربری مراتع

سالانه 1500 هکتار از اراضی و مراتع استان تغییر کاربری یافته و یا بر اثر حریق و آتش‌سوزی از بین می‌رود. به‌طوری که تخریب مراتع استان بالاتر از میانگین کشوری است. این امر از مهم‌ترین چالش‌های حوضه آبریز میقان است. با توجه به اینکه معیشت اصلی ساکنان شهر داوود آباد دامداری است، ورود دام به مراتع حوضه تالاب یکی از دلایل اصلی تخریب مراتع در حوضه آبریز تالاب میقان است.

4. فعالیت شرکت املاح معدنی ایران

از جمله عوامل دیگری که بر اکوسیستم تالاب تأثیر گذاشته است فعالیت شرکت املاح معدنی ایران است که از سال 1370 فعالیت خود را در زمینه استخراج سولفات سدیم در تالاب میقان آغاز کرده است. فعالیت این شرکت، علاوه بر اینکه با احداث و تعریض جاده در داخل تالاب، باعث قطع ارتباط بوم‌شناختی قسمت شمال با جنوب تالاب شده است، با ایجاد گودال‌ها در تالاب باعث جمع شدن آب در برخی نقاط تالاب شده و چرخه هیدرولیک تالاب را بهم زده است. علی‌رغم اینکه استخراج سولفات سدیم، دلیل اصلی کاهش پهنه آبی تالاب به نظر نمی‌رسد؛ با این ‌حال استخراج معدن با عمیق کردن و گودال برداری به تشدید روند خشک شدن آن کمک کرده است. همچنین دپوی غیراصولی مواد خام کارخانه باعث ایجاد مناظر زشت و تولید گردوخاک شده است.

راهکارهای پیشنهادی

1. پهنه‌بندی

اولین اقدامی که به‌منظور حل مشکل تالاب میقان باید انجام شود پهنه‌بندی در حوضه تالاب میقان است؛ به‌طوری که ظرفیت و قابلیت بخش‌های مختلف معدنی، گردشگری و محیط زیستی آن مشخص شود. بخش‌هایی از تالاب، جزو مناطق بسیار حساس به لحاظ زیستگاه گیاهی و جانوری محسوب می‌شود که هیچ‌ فرد یا گروهی نباید حق ورود به آن منطقه را داشته باشد. تا زمانی که مطالعات دقیق پهنه‌بندی صورت نگرفته است باید از فعالیت افراد و بخش‌های مختلف خودداری شود.

2. استفاده از پساب به‌منظور تغذیه آبخوان ها
به نظر می‌رسد به‌جای استفاده از پساب برای مصارف صنعت، کشاورزی یا ورود مستقیم آن به تالاب، بهتر است از کل پساب تصفیه‌شده به‌منظور تغذیه آبخوان‌های دشت اراک استفاده کرد تا شاهد فرونشست زمین در سال‌های آینده در دشت اراک نباشیم؛ با تغذیه آبخوان‌ها، تالاب نیز رطوبت لازم را به دست خواهد آورد.

3. تعطیلی چاه‌های غیرمجاز

در حوضه میقان و استان مرکزی چاه‌های بدون مجوز و غیرمجاز وجود دارد که عمدتاً در آبخوان‌های با پتانسیل آبی ضعیف و متوسط با عمق کم حفر شده که از آب آن‌ها برای فعالیت کشاورزی و صنعتی استفاده می‌شود. لذا تعطیلی چاه‌های کشاورزی غیرمجاز اطراف تالاب میقان و نظارت بیشتر بر میزان برداشت از چاه‌های مجاز، امری ضروری است که به نظر می‌رسد چاه‌های این منطقه باید در اولویت واگذاری کنتورهای حجمی باشند، علاوه بر اینکه باید الگوی کشت مناسب برای این منطقه پیشنهاد شود. همچنین طرح‌های آبخیزداری رودخانه قره کهریز مورد بازنگری مجدد قرار گیرد تا طرح‌های مذکور بتواند رسالت واقعی خود، یعنی حفظ آبخوان‌ها را به‌درستی انجام دهند و برای این منظور، ضرورت دارد تا تعداد زیادی از این بندهای خاکی که به بهانه جلوگیری از سیلاب ساخته شده‌اند، تخریب شوند.

4. عدم توسعه فعالیت‌های معدنی در تالاب میقان

جلوگیری از گسترش فعالیت‌های مدنی در تالاب و الزام کارخانه شرکت املاح معدنی به جبران خسارتی که به سیمای ظاهری و اکوسیستم تالاب وارد کرده است، از جمله اقدامات ضروری برای نجات تالاب محسوب است.

5. ساماندهی دامداری‌ها

و ریخته‌گری‌ها و صنوف مزاحم شهر داوود آباد، جلوگیری از ورود دام غیرمجاز به مراتع و منابع طبیعی و برخورد با متخلفین و مدیریت دام مازاد در منطقه و تغییر الگوی اشتغال و معیشت مردم منطقه اقدامی بسیار مهم برای حفظ مراتع حوضه تالاب است.

6. تدوین طرح جامع مدیریت منطقه تالاب میقان

به‌منظور انجام اقدامات مذکور، تهیه، تصویب و اجرای طرح جامع مدیریت (توجیهی و تفصیلی) منطقه تالاب میقان ضروری به نظر می‌رسد.