دشت مشهد به لحاظ تأمین آب در حوزه آبهای زیرزمینی و آبهای سطحی دچار مشکل شده است. نشست زمین و کاهش حجم آبخوان دشت مشهد در کنار افزایش جمعیت این شهر، به همراه ورود زائران داخلی و خارجی و مهاجرت به این شهر در سالهای اخیر بر مشکلات تأمین آب شهر مشهد افزوده است.
مشهد شهری باارزش و به لحاظ موقعیت اجتماعی، سیاسی و فرهنگی دارای اهمیت فوقالعادهای است که نمیتوان روی آن قیمت گذاشت. این شهر به یمن وجود حضرت رضا (ع) مرکزیت مذهبی و موقعیتی بینالمللی یافته است. دشت مشهد نیز که شهرستان مشهد در آن واقع است به لحاظ تأمین آب در حوزه آبهای زیرزمینی و آبهای سطحی دچار مشکل شده است. نشست زمین و کاهش حجم آبخوان دشت مشهد در کنار افزایش جمعیت این شهر، به همراه ورود زائران داخلی و خارجی و مهاجرت به این شهر در سالهای اخیر بر مشکلات تأمین آب شهر مشهد افزوده است. در آینده نیز در دشت مشهد میزان تقاضای آب از عرضه آن پیشی خواهد گرفت و کمیابی آب اتفاق خواهد افتاد، درنتیجه یکی از چالشهای عمده مدیریت آب، عدم اطمینان از تأمین نیازهای آبی برای مصارف شرب و خدمات، صنعت و کشاورزی برای آینده شهر مشهد خواهد بود. این یعنی آنکه منابع فعلی آب شهر مشهد بههیچوجه متناسب نیاز این شهر نخواهد بود و باید منابع آبی جدیدی برای این شهر جست. البته در اطراف و اکناف مشهد منابع آبی پایداری وجود ندارد و از 17 سد موجود خراسان تنها سد کلات و سد مشترک دوستی آب شرب مشهد را تأمین میکنند که با میزان بحران و سطح نیاز این شهر فاصله زیادی دارد.
بااینحال تأمین تمام نیازهای آبی مصرفکنندگان از منابع موجود و در دسترس کاری ناشدنی و امکانناپذیر است؛ بنابراین مدیران آب برای رفع چالش کمیابی آب1علاوه بر راهحلهای مدیریت تقاضا به دنبال راهحلهای مدیریت عرضه آب نیز خواهند بود. مدیریت تقاضا در بلندمدت امکان کاهش بحران و مدیریت آن را ممکن میسازد؛ اما در شرایط کنونی به دلیل توسعه سریع بهویژه در دشت مشهد و افزایش چشمگیر میزان تقاضا در این دشت فوق بحرانی، چارهای جزء تأمین منابع آب جدید نخواهد بود. در واقع برای حل بحران آب دشت مشهد در کنار مدیریت تقاضای آب، مدیریت عرضه نیز باید فعال باشد.
همانطور که ذکر شد، تنها راه کوتاهمدت تأمین آب مشهد از منابع پایدار مناطق دیگر است. در حال حاضر طرحهای مانند انتقال آب از منطقه هزار مسجد، انتقال آب از کشور تاجیکستان و دریای عمان در دست مطالعه هستند که آنها هم نسبت به یکدیگر مزیت، معایب و هزینههای متفاوتی دارند. پروژه انتقال آب از دریای عمان در حال حاضر بهصورت طرحی امکانپذیر در دست مطالعه و در حال پیگیری میباشد. آنچه تاکنون در این طرح باعث دغدغه در میان متولیان وزارت نیرو بوده است، چالشهای زیستمحیطی طرح و بازخورد کشورهای حوضه خلیجفارس میباشد. با اینحال به علت ارتباط خلیجفارس و دریای عمان با آبهای آزاد بخش محیطزیست، نگرانی کمتری در ارتباط با اجرای طرح از خود نشان داده است. نکته قابلذکر دیگر درباره این طرح میتواند، راهاندازی صنایع در مسیر انتقال آب و حمایت مالی بخش خصوصی در اجرای این پروژه را ذکر نمود. همچنین از مزیتهای دیگر این طرح، عدم وابستگی ایران به کشورهای مجاور و افزایش قدرت ایران در منطقه میباشد. علاوه بر این، اجرای طرح مذکور میتواند باعث بهبود شرایط ایران در زمینه چانهزنی با افغانستان در مورد حقابه هریرود باشد. گرچه گزینه انتقال آب از دریای عمان با توجه به طول خط، حجم عظیم سرمایهگذاری، زمان اجرا و ... با چالشهای زیادی نیز روبهرو میباشد. جدول (1) فهرستی از چالش و فرصتهای پیشروی این طرح را بهصورت خلاصه از سری جلسات بارش افکار اتاق فکر استان خراسان رضوی را به شرح ذیل، ذکر نموده است.
جدول 1- چالشها و فرصتهای گزینه تأمین آب از عمان
برای انتقال آب همواره پارامترهای زیادی وجود دارند که برای اولویتبندی گزینههای انتقال آب باید مدنظر قرار بگیرند. یکی از این پارامترها، هزینه تمامشده پروژه است (C). پروژهای که هزینه تمامشده کمتری نسبت به سایر گزینهها دارا باشد، سهلالوصولتر خواهد بود و گزینهای که هزینه نهایی آن بالا باشد، در هنگام اجرا دچار چالشهای فراوانی خواهد بود. پارامتر بعدی بر اساس حجم آبی است که به مشهد انتقال خواهد داد (Q)، هرچه میزان آب ورودی به مشهد بیشتر باشد پروژه از اهمیت بالاتری برخوردار است. همچنین با ترکیب تمام پارامترهای مذکور بهصورت شاخص ترکیبی میتوان در اولویتبندی گزینههای انتقال آب استفاده نمود. در این رابطه ضریب امگا مربوط به میزان بازچرخانی آب در حوضه است. این ضریب برای آب وارداتی به حوضه برابر 1.7 در نظر گرفتهشده است. در واقع از آنجا که استحصال آب از خارج حوضه بوده و پس از مصرف شهری 70% درصد آب برگشتی تولید مینماید، ضریب مزبور از جمع (1+ 0.7) بهدستآمده است؛ همچنین جایگزینی پساب از دیدگاه مدیریت منابع آب نسبت به استفاده از آب زیرزمینی دارای مزیت 0.1 فرض شده است.
نتایج تحقیقات نشان داده است، گزینه انتقال آب از تاجیکستان، به لحاظ کارشناسی فضای امکان بیشتری به لحاظ بروز ریسک دارا است و اجرای آن نیز طبیعتاً با ریسک زیادی همراه خواهد بود. در بین سایر گزینهها، پروژه انتقال آب از کوههای هزار مسجد، کمترین مقدار متوسط ریسک را دارد؛ ولی بااینحال و به لحاظ فضای امکان بروز ریسک، پروژه انتقال پساب، ریسک کمتری را نسبت به سایر گزینهها دارا است. درنتیجه گزینه انتقال پساب از غرب مشهد، نسبت به سایر گزینهها در اولویت اول اجرا قرار دارد. (جدول 2).
جدول (2)- اولویتبندی گزینههای تأمین آب مشهد
اولویت
گزینهها
|
بر اساس هزینه
(C)
|
بر اساس حجم
(Q)
|
بر اساس ریسک
(R)
|
ترکیبی

|
1
|
کاربرد مجدد پساب
(0.8)
|
تاجیکستان
(1)
|
هزار مسجد
(6.94)
|
کاربرد مجدد پساب (0.023)
|
2
|
هزار مسجد
(9.7)
|
عمان
(0.2)
|
کاربرد مجدد پساب
(8.76)
|
هزار مسجد
(0.0014)
|
3
|
عمان
(94.56)
|
هزار مسجد
(0.056)
|
عمان
(17.64)
|
تاجیکستان
(0.0008)
|
4
|
تاجیکستان
(70. 67)
|
کاربرد مجدد پساب
(0.21)
|
تاجیکستان
(28.26)
|
عمان
(0.0002)
|
بهعنوان نتیجه میتوان گفت، در واقع در وضعیت کنونی که دشت و شهر مشهد با کمآبی2 مواجه است و در آینده نزدیک با کمیابی آب روبهرو خواهد شد، چارهای بهجز انتقال آب (عرضه آب جدید) برای حل مشکلات کوتاهمدت نخواهد بود؛ اما گزینه انتقال آب از عمان به اسم مشهد و به کام مشاوران تمام خواهد شد و در کوتاهمدت برای مشهد هیچ اولویتی نخواهد داشت. همچنین باید یادآور شد، مدیریت تأمین بهتنهایی پاسخگوی حل بحران آب نیست و نیاز به مدیریت تقاضا دارد. از آنجائی که مدیریت تقاضا میکنیم و فرآیند متفاوتی از مدیریت تأمین دارد و در ایران نیز تاکنون تجربه نشده است پس ایجاد چنین مدیریتی در درازمدت ضروری خواهد بود.
همچنین باید متذکر شد تا زمانی که گزینهها و گزارهها و سناریوهای دیگر (خصوصاً گزارههای داخلی) به جای انتقال آب از خارج حوضه مدنظر قرار نگیرد، گزینههای انتقال آب در اولویت نخواهد بود؛ بنابراین اگر اعتبار لازم برای مطالعات طرح انتقال وجود داشته باشد، اما گزینههای دیگر داخل حوضه بررسی نشود، عملاً دچار اشتباه مدیریتی خواهیم شد. با اینحال مدلهای مدیریت ریسک میتواند به متولیان مدیریت آب در تصمیمگیریها جهت تعادل بین سطح هدف (تأمین آب دشت مشهد) و کاهش سطح ریسک (ارائه خدمات) کمک نماید.
استفاده از مطالب با ذکر منبع آزاد است.
متون سیاستی منتشر شده در شمس، بیانگر دیدگاه نویسندگان بوده و لزوما نظر این شبکه نیست.