انتقال آب از دریای عمان به مشهد با چشمان بسته!

مشهد شهری باارزش و به لحاظ موقعیت اجتماعی، سیاسی و فرهنگی دارای اهمیت فوق‌­العاده‌­ای است که نمی­‌تو­ان روی آن قیمت گذاشت. این شهر به یمن وجود حضرت رضا (ع) مرکزیت مذهبی و موقعیتی بین‌المللی یافته است. دشت مشهد نیز که شهرستان مشهد در آن واقع است به لحاظ تأمین آب در حوزه آب­‌های زیرزمینی و آب‌های سطحی دچار مشکل شده است. نشست زمین و کاهش حجم آبخوان­ دشت مشهد در کنار افزایش جمعیت این شهر، به همراه ورود زائران داخلی و خارجی و مهاجرت به این شهر در سال‌های اخیر بر مشکلات تأمین آب شهر مشهد افزوده است. در آینده نیز در دشت مشهد میزان تقاضای آب از عرضه آن پیشی خواهد گرفت و کمیابی آب اتفاق خواهد افتاد، درنتیجه یکی از چالش‌­های عمده مدیریت آب، عدم اطمینان از تأمین نیازهای آبی برای مصارف شرب و خدمات، صنعت و کشاورزی برای آینده شهر مشهد خواهد بود. این یعنی آنکه منابع فعلی آب شهر مشهد به‌هیچ‌وجه متناسب نیاز این شهر نخواهد بود و باید منابع آبی جدیدی برای این شهر جست. البته در اطراف‌ و اکناف مشهد منابع آبی پایداری وجود ندارد و از 17 سد موجود خراسان تنها سد کلات و سد مشترک دوستی آب شرب مشهد را تأمین می‌کنند که با میزان بحران و سطح نیاز این شهر فاصله زیادی دارد.

بااین‌حال تأمین تمام نیازهای آبی مصرف­‌کنندگان از منابع موجود و در دسترس کاری ناشدنی و امکان­‌ناپذیر است؛ بنابراین مدیران آب برای رفع چالش کمیابی آب¹علاوه بر راه‌حل­‌های مدیریت تقاضا به دنبال راه‌حل­‌های مدیریت عرضه آب نیز خواهند بود. مدیریت تقاضا در بلندمدت امکان کاهش بحران و مدیریت آن را ممکن می­‌سازد؛ اما در شرایط کنونی به دلیل توسعه سریع به‌ویژه در دشت مشهد و افزایش چشمگیر میزان تقاضا در این دشت فوق بحرانی، چاره­‌ای جزء تأمین منابع آب جدید نخواهد بود. در واقع برای حل بحران آب دشت مشهد در کنار مدیریت تقاضای آب، مدیریت عرضه نیز باید فعال باشد.

همان‌طور که ذکر شد، تنها راه کوتاه‌مدت تأمین آب مشهد از منابع پایدار مناطق دیگر است. در حال حاضر طرح‌های مانند انتقال آب از منطقه هزار مسجد، انتقال آب از کشور تاجیکستان و دریای عمان در دست مطالعه هستند که آنها هم نسبت به یکدیگر مزیت، معایب و هزینه­‌های متفاوتی دارند. پروژه انتقال آب از دریای عمان در حال حاضر به‌صورت طرحی امکان­‌پذیر در دست مطالعه و در حال پیگیری می­‌باشد. آنچه تاکنون در این طرح باعث دغدغه در میان­ متولیان وزارت نیرو بوده است، چالش‌­های زیست‌محیطی طرح و بازخورد کشورهای حوضه خلیج‌فارس می­باشد. با این‌حال به علت ارتباط خلیج‌فارس و دریای عمان با آب­های آزاد بخش محیط‌زیست، نگرانی کمتری در ارتباط با اجرای طرح از خود نشان داده است. نکته قابل‌ذکر دیگر درباره این طرح می‌­تواند، راه‌­اندازی صنایع در مسیر انتقال آب و حمایت مالی بخش خصوصی در اجرای این پروژه را ذکر نمود. همچنین از مزیت‌های دیگر این طرح، عدم وابستگی ایران به کشورهای مجاور و افزایش قدرت ایران در منطقه م‌ی­باشد. علاوه بر این، اجرای طرح مذکور می­تواند باعث بهبود شرایط ایران در زمینه چانه­‌زنی با افغانستان در مورد حقابه هریرود باشد. گرچه گزینه انتقال آب از دریای عمان با توجه به طول خط، حجم عظیم سرمای‌ه­گذاری، زمان اجرا و ... با چالش­های زیادی نیز روبه­رو می­باشد. جدول (1) فهرستی از چالش و فرصت­‌های پیشروی این طرح را به‌صورت خلاصه از سری جلسات بارش افکار اتاق فکر استان خراسان رضوی را به شرح ذیل، ذکر نموده است.

جدول 1- چالش‌­ها و فرصت­‌های گزینه تأمین آب از عمان

برای انتقال آب همواره پارامتر­های زیادی وجود دارند که برای اولویت‌­بندی گزینه­‌های انتقال آب باید مدنظر قرار بگیرند. یکی از این پارامترها، هزینه تمام‌شده پروژه است (C). پروژه­ای که هزینه تمام‌شده کمتری نسبت به سایر گزینه‌­ها دارا باشد، سهل‌­الوصول­تر خواهد بود و گزینه­ای که هزینه نهایی آن بالا باشد، در هنگام اجرا دچار چالش­های فراوانی خواهد بود. پارامتر بعدی بر اساس حجم آبی است که به مشهد انتقال خواهد داد (Q)، هرچه میزان آب ورودی به مشهد بیشتر باشد پروژه از اهمیت بالاتری برخوردار است. همچنین با ترکیب تمام پارامترهای مذکور به‌صورت شاخص ترکیبی می‌توان در اولویت‌­بندی گزینه‌­های انتقال آب استفاده نمود. در این رابطه ضریب امگا مربوط به میزان بازچرخانی آب در حوضه است. این ضریب برای آب وارداتی به حوضه برابر 1.7 در نظر گرفته‌شده است. در واقع از آنجا که استحصال آب از خارج حوضه بوده و پس از مصرف شهری 70% درصد آب برگشتی تولید می­‌نماید، ضریب مزبور از جمع (1+ 0.7) به‌دست‌آمده است؛ همچنین جایگزینی پساب از دیدگاه مدیریت منابع آب نسبت به استفاده از آب زیرزمینی دارای مزیت 0.1 فرض شده است.

نتایج تحقیقات نشان داده است، گزینه انتقال آب از تاجیکستان، به لحاظ کارشناسی فضای امکان بیشتری به لحاظ بروز ریسک دارا است و اجرای آن نیز طبیعتاً با ریسک زیادی همراه خواهد بود. در بین سایر گزینه‌­ها، پروژه انتقال آب از کوه­‌های هزار مسجد، کمترین مقدار متوسط ریسک را دارد؛ ولی بااین‌حال و به لحاظ فضای امکان بروز ریسک، پروژه انتقال پساب، ریسک کمتری را نسبت به سایر گزینه‌­ها دارا است. درنتیجه گزینه انتقال پساب از غرب مشهد، نسبت به سایر گزینه­‌ها در اولویت اول اجرا قرار دارد. (جدول 2).

جدول (2)- اولویت‌بندی گزینه‌های تأمین آب مشهد

به‌عنوان نتیجه می­‌توان گفت، در واقع در وضعیت کنونی که دشت و شهر مشهد با کم‌­آبی² مواجه است و در آینده نزدیک با کمیابی آب روبه‌­رو خواهد شد، چاره‌­ای به‌جز انتقال آب (عرضه آب جدید) برای حل مشکلات کوتاه‌مدت نخواهد بود؛ اما گزینه انتقال آب از عمان به اسم مشهد و به کام مشاوران تمام خواهد شد و در کوتاه‌مدت برای مشهد هیچ اولویتی نخواهد داشت. همچنین باید یادآور شد، مدیریت تأمین به‌تنهایی پاسخگوی حل بحران آب نیست و نیاز به مدیریت تقاضا دارد. از آنجائی که مدیریت تقاضا می‌کنیم و فرآیند متفاوتی از مدیریت تأمین دارد و در ایران نیز تاکنون تجربه نشده است پس ایجاد چنین مدیریتی در درازمدت ضروری خواهد بود.

همچنین باید متذکر شد تا زمانی که گزینه­‌ها و گزاره­‌ها و سناریوهای دیگر (خصوصاً گزاره‌های داخلی) به جای انتقال آب از خارج حوضه مدنظر قرار نگیرد، گزینه­‌های انتقال آب در اولویت نخواهد بود؛ بنابراین اگر اعتبار لازم برای مطالعات طرح انتقال وجود داشته باشد، اما گزینه‌­های دیگر داخل حوضه بررسی نشود، عملاً دچار اشتباه مدیریتی خواهیم شد. با این‌حال مدل­‌های مدیریت ریسک می‌­تواند به متولیان مدیریت آب در تصمیم­‌گیری­‌ها جهت تعادل بین سطح هدف (تأمین آب دشت مشهد) و کاهش سطح ریسک (ارائه خدمات) کمک نماید.