راهکارهایی برای اجرای موفق طرح باغ‌های مشارکتی در ایران

مقدمه

اخیراً مقاله‌ای در خروجی وب‌سایت شمس تحت عنوان «باغ‌های مشارکتی: گامی به‌سوی پایداری محیط‌زیستی» انتشار یافته که در آن نویسنده محترم به‌درستی و کاملاً شفاف طرح موضوع کرده‌اند. در نوشتار حاضر سعی گردیده است ضمن صحه گذاشتن بر لزوم بهره‌مندی و انجام چنین طرح‌هایی در کشور، به نیمه خالی لیوان هم از منظر یک شهروند دلسوز نگاهی انداخته شود.

حقیقت آن است که لزوماً انجام فراگیر چنین طرح‌های در مراکز شهری کشوری عمدتاً خشک و نیمه‌خشک مانند ابران ولو با در نظر گرفتن پیشینه موفق اجرا در کشورهای توسعه‌یافته‌ای مانند استرالیا، اسپانیا، انگلستان و آمریکا و همچنین در کشورهای رو به ‌توسعه‌ای مثل تایوان (که مشکل بحران آب ندارند)، به دلایلی امکان‌پذیر نیست. به اعتقاد نویسنده، این طرح بایستی توسط کارشناسان داخلی در حوزه‌های مختلف بازنویسی و برای اجرا با توجه به شرایط موجود در کشور بومی‌سازی شود.

سؤال اساسی در خصوص مقاله فوق، این است که با توجه به بحران آب در اغلب شهرهای کشور، و جمعیت شهری رو به رشد، بارگذاری‌های جدید برای مشروب کردن این‌گونه باغ‌ها با آب سالم و بهداشتی جهت پرورش گیاهان از کدام منابع آبی تأمین خواهد شد؟ حال‌آنکه برای آبیاری پارک‌ها و فضای سبز شهری هم بایستی به سمت استفاده از پساب‌های تصفیه‌شده بجای استفاده از آب شهری با رعایت ضوابط زیست‌محیطی و بهداشتی سخت‌گیرانه پیش برویم. در مقاله منتشرشده آمده است که:

"در شهرهای مختلف ایران، مناطق دارای پتانسیل برای ایجاد باغ مشارکتی وجود دارد، فضاهای بلااستفاده معمولاً در حوزه «فضاهای بی‌دفاع» مورد بررسی قرار می‌گیرند و بخش عمده فضاهای بی‌دفاع مربوط به ساختمان‌های مخروبه، زمین‌های بدون مجوز ساخت، مناطق قدیمی تخریب‌شده و مکان‌های خلوت اطراف پل‌هاست که همگی آن‌ها قابلیت تبدیل به باغ مشارکتی را دارند."

ولی اگر واقع‌بینانه به این موضوع نگاه کنیم گلوگاه‌های مهمی برای انجام این مهم در کشور ما وجود دارند، مشکلات بزرگی مانند: قیمت بالای زمین در مراکز شهری، مشکلات حقوقی در صدور مجوز تملک و یا حتی تصرف کوتاه‌مدت این‌گونه اراضی، پیامدها و مشکلات اجتماعی تصرف و تغییر کاربری و بالاخره بروکراسی طاقت‌فرسا برای گرفتن مجوز احداث باغ‌های مشارکتی بر روی این دسته از اراضی در مراکز شهری. حال با در نظر گرفتن هر دو نیمه پر و خالی لیوان سؤال دیگری مطرح می‌شود که آیا راهکاری جایگزین برای اجرای باغ‌های مشارکتی با حفظ حداکثری مزایایی که دارند و کاهش مشکلات ذکر شده وجود دارد؟ در ادامه به این موضوع مهم خواهیم پرداخت.

احداث باغ‌های مشارکتی در زمین‌های کشاورزی در حاشیه شهرها

در این نوشتار با توجه به اینکه در مقاله «باغ‌های مشارکتی: گامی به‌سوی پایداری محیط‌زیستی»به‌تفصیل در خصوص باغ‌های مشارکتی، تعریف آن‌ها، پیشینه و مزایا صحبت شده است از تکرار آن‌ها خودداری و مستقیماً به پیشنهاد‌ها و بیان راهکار می‌پردازیم. ازآنجایی‌که در خصوص صدور مجوز فعالیت برای باغ‌های مشارکتی در مراکز شهری در ایران، سازمان‌ها و وزاتخانه‌های مختلفی ازجمله سازمان محیط‌زیست، وزارت جهاد کشاورزی و وزارت کشور (شهرداری‌ها) درگیر خواهند بود جهت اجرای موفق و بادوام طرح و کاهش بروکراسی‌های اداری اساساً بایستی علاوه بر مشخص شدن سازوکار اجرا، بومی‌سازی بر اساس شرایط و ضوابط داخلی، تا حد امکان از تعداد مراکز تصمیم‌گیرنده هم کم کرد. پیشنهاد‌های مشخص نویسنده در این خصوص عبارت‌اند از:

1- برای اعمال یک مدیریت یکپارچه، هدفمند و پویا، ارگان یا شرکتی (دولتی یا خصوصی) مشخص برای صدور مجوز و نظارت بر حسن انجام کار و پایداری آن، در کشور تأسیس شود.

2- برای جلوگیری از واگذاری امتیاز احداث این‌گونه باغ‌ها به افراد غیرمتخصص، روند واگذاری و شرایط و مدارک لازم برای صدور مجوز، به‌صورت کارشناسانه تعیین و ابلاغ گردد.

3- با احداث یک وب‌سایت مرکزی امکان مطالعه، راهنمایی و استفاده مفید از مطالب (شامل: تعداد و موقعیت جغرافیایی این باغ‌ها بر روی نقشه هر شهر، بهترین راه دسترسی، ابعاد سایت‌ها برای اجاره مردم، قیمت و مدت اجاره، لیست گیاهان قابل کاشت بر اساس اقلیم منطقه، زمان کاشت، لیست حمایت‌های ترویجی، علمی و غیره) به‌صورت آنلاین برای عموم مردم فراهم گردد، بدین منظور نمونه وب‌سایت‌های خارجی مفیدی برای باغ‌های مشارکتی جهت ایده گرفتن و استفاده، در فضای اینترنت وجود دارند (به عنوان مثال: 1،2 ، 3 و 4).

4- همان‌گونه که گفته شد ازآنجایی‌که احداث این‌گونه باغ‌ها در مناطق شهری با مشکلات بسیاری ازجمله مشکلات حقوقی در تملک اراضی و حتی اجاره آن‌ها، بروکراسی طولانی‌مدت جهت اخذ مجوز از مراکز ذیصلاح، تأمین آب آبیاری (که اصولاً با توجه به شرایط بحرانی آب در اغلب شهرهای کشور تأمین آب آبیاری جهت تولید سبزیجات و میوه از طریق آب شهری منطقی نبوده و راهکار جهانی در این‌گونه موارد استفاده از روش‌های هیدروپونیک (5) و آکواپونیک (6) جهت تولید سبزی در مناطق شهری است)، تهیه پارکینگ و غیره مواجه خواهد بود، راهکار جایگزین استفاده از بخش اندکی از زمین‌های کشاورزی در حومه شهرها با سازوکاری که در ادامه توضیح داده شده، خواهد بود.

سازوکار پیشنهادی برای اعطای مجوز و اجرا

وزارت جهاد کشاورزی می‌تواند از طریق اعطای مجوز احداث باغ‌های مشارکتی در زمین‌های کشاورزی در حاشیه شهرها که از آب کشاورزی مطمئن و سالم برخوردار هستند، برای کشت گیاهانی مانند سبزیجات و یا حتی باغ‌های میوه مشارکتی در عرصه‌های باغی موجود، کشور را در نائل شدن به اهداف مورد نظر در احداث این‌گونه باغ‌ها در کوتاه‌ترین زمان ممکن و با بالاترین کیفیت محصول (ارگانیک)، و کمترین مشکلات حقوقی یاری نماید. و فضاهای بی‌دفاع شهری ترجیحاً در اولویت تغییر کاربری توسط شهرداری‌ها برای احداث پارک‌ها و توسعه فضای سبز شهری با پساب‌های تصفیه‌شده شهری قرار گیرند.

پیشنهاد می‌شود که امتیاز احداث این‌گونه باغ‌ها جهت بهره‌گیری از امکانات و تجربه ارزشمند کشاورزان، به بهره‌بردارانی در حاشیه شهرها داده شود که دارای زمین و آب مناسب جهت کشت محصول هستند. به‌عنوان‌مثال به یک کشاورز حومه شهر تهران که مالک یک هکتار زمین زراعی با آب موردنیاز برای مشروب کردن زمین خود هست با مشارکت یک مهندس کشاورزی یا محیط‌زیست به‌عنوان مشاور، مجوز فنس‌کشی، پلات‌بندی، استقرار کانکس (جهت نگهبانی و دستشویی) و بهره‌برداری برای مدت زمانی معین (ترجیحاً دوره کوتاه‌مدت 5 تا 10ساله به دلیل سخت بودن مدیریت آفات و بیماری‌ها در کشت مداوم و هرساله گیاهان مشابه و مشخص در یک زمین) داده شود.

با توجه به تجربه شخصی نویسنده در کشت گیاهانی مانند سبزیجات در مساحت کوچک، ابعاد 50 تا حداکثر 100 مترمربعی جهت اجاره به خانواده‌ها بر اساس میزان محصول تولیدی، نیاز و علاقه‌مندی پیشنهاد می‌شود. که اگر 20 درصد فضا هم برای ایجاد راهروها و فضای نگهبانی در نظر گرفته شود به ازای هر هکتار (10.000 مترمربع) با کسر 2000 مترمربع راهروها و غیره بین 160 تا 80 سایت در هکتار جهت اجاره و استفاده خانوارها فراهم می‌شود.

مزایای عمده چنین وضعیتی عبارت‌اند از:

1- کوتاه شدن روند واگذاری و احداث باغ‌های مشارکتی؛

2- مدیریت یکپارچه باغ‌های مشارکتی در سراسر کشور؛

3- جلوگیری از سوءاستفاده احتمالی در تغییر کاربری و بهره‌برداری از زمین توسط مالکین، بجهت موقتی بودن اعطای مجوز و برچیده شدن فنس‌کشی‌ها پس از پایان دوره؛

4- تأمین زمین و آب کشاورزی با مالکیت مشخص و کاملاً شفاف جهت اجرای طرح؛

5- کاهش قابل‌توجه مشکلات اجتماعی و حقوقی نسبت به طرح ایجاد باغ‌های مشارکتی در مراکز شهری؛

6- استفاده از تجربه و راهنمایی ارزشمند کشاورزان و مهندسین کشاورزی و محیط‌زیست؛

7- تجربه لذت‌بخش کشت و کار در محیط طبیعی و آشنایی با طبیعت بخصوص برای کودکان؛

8- امکان توسعه طرح بر اساس نیاز؛

9- بهره‌مندی از امکان تولید سبزیجات و میوه‌جات تازه برای خانوارها به‌صورت کاملاً ارگانیک؛

10- نگهبانی و مراقبت از گیاهان در زمان عدم حضور خانواده‌ها توسط کشاورز؛

11- امکان تأمین آسان فضای مناسب جهت پارکینگ وسایل نقلیه خانواده‌ها بدون ایجاد ترافیک در مراکز شهری؛

12- ایجاد اشتغال (مستقیم و غیرمستقیم) و درآمدزایی برای چندین نفر (مانند: کشاورز، نگهبان، مهندسین کشاورزی)؛

13- امکان برگزاری دوره‌های آموزشی و کلاس‌های آموزشی در محل در راستای اهداف محیط‌زیست پایدار، سلامت جامعه و غیره توسط ارگان‌های ذی‌ربط؛

14- فراهم آوردن محیطی پرنشاط و طبیعی برای پایان هفته‌های خانواده‌های آپارتمان‌نشین؛

15- قیمت تمام‌شده مناسب برای اجاره توسط خانوارها؛

16- و نائل شدن حداکثری به مزایای باغ‌های مشارکتی از جمله تأثیر مثبت بر سلامت و رفاه مشارکت‌کنندگان، اعتمادبه‌نفس و تقویت کار تیمی، مشارکت اجتماعی و غیره.

سخن پایانی

احداث باغ‌های مشارکتی در مزارع حاشیه شهرها علاوه بر مزایای گفته‌شده قابلیت توسعه فراگیر در تمام شهرهای کشور فارغ از بزرگی و کوچکی شهر و میزان جمعیت را خواهد داشت. فرصت‌های شغلی و آموزشی مهمی فراهم و به تأمین بخشی از غذای سالم و تازه خانوارها کمک خواهد کرد. بدون شک ایجاد این باغ‌ها و تلفیق آن‌ها با مدارس طبیعت کمک بسیار بزرگی در تربیت نسل جوان و آینده شهری به عنوان نسلی که با طبیعت بیگانه نیست و به آن احترام می‌گذارد خواهد بود. پیشنهاد حاضر پتانسیل فراوانی برای افزایش آگاهی اجتماعی و توسعه پایدار محیط‌زیست شهری بخصوص در حاشیه شهرها خواهد داشت و نیازمند نگاهی مسئولانه، دلسوزانه و پشتیبانی سیاستی مناسب از طرف مسئولین بخصوص سازمان محیط‌زیست کشور، وزارت جهاد کشاورزی و وزارت کشور خواهد بود.

منابع

1-http://www.sunshinecommunitygardens.org/index.php?p=contact_info/plot_info

2-http://www.summitcommunitygardens.org/garden-plot-rentals/

3- https://jefferson.ca.uky.edu/content/community-gardens

4-http://fyi.uwex.edu/community-gardens/2017/03/20/community-garden-plots-are-available-to-rent-for-the-2017-gardening-season/

5- Urban and Peri-urban Agriculture, A briefing guide for the successful implementation of Urban and Peri-urban Agriculture in Developing Countries and Countries of Transition. FAO, Rome, July 2001.

6- Somerville, C., Cohen, M., Pantanella, E., Stankus, A. & Lovatelli, A. 2014. Small-scale aquaponic food production. Integrated fish and plant farming. FAO Fisheries and Aquaculture Technical Paper No. 589. Rome, FAO. 262 pp